Khác biệt giữa bộ não của "trẻ trâu" và người trưởng thành
| 05/11/2013 10:00 AM
"Không ai hiểu nổi mình" - thông điệp mà những đứa trẻ này luôn lặp đi lặp lại, thực ra lại là 1 tuyên bố chính xác về mặt khoa học.
Tuổi mới lớn luôn luôn là một thử thách thực sự đối với mọi bậc phụ huynh. Nếu bạn đã từng, hoặc đang trải qua giai đoạn này, hẳn bạn sẽ hiểu cảm giác ấy: Bạn muốn 1 chuyến đi chơi xa với bạn bè? Bạn muốn xin từ hơn 10 triệu cho việc nâng cấp con PC của mình, hay đơn giản hơn là 100k cho 2 ngày cuối tuần? Bạn muốn đi học trên chiếc tay ga mới cứng? Thậm chí, bạn muốn bỏ học để đi làm kinh doanh cùng những tay bạn chí cốt? Yeah, câu trả lời luôn là “Không” và “Không”. Bạn sẽ nhanh chóng rơi vào cảm giác bực bội và chán nản, tất nhiên, những cảm xúc tiêu cực ấy sẽ luôn hướng thẳng vào việc công kích những bậc phụ huynh của mình. “Không ai hiểu nổi mình” – đó luôn là suy nghĩ thường trực.
Làm cha làm mẹ luôn là điều cực kỳ khó, và một trong những thử thách khó khăn nhất đó là việc diễn giải những suy nghĩ của bạn trong giai đoạn đầy nổi loạn này. Không ai muốn bạn trở thành một tay phá gia chi tử, đầu đường xó chợ, nhưng làm cách nào để bạn hiểu rằng, tất cả những giới hạn và quy định mà họ đặt ra cuối cùng cũng chỉ để tốt cho bạn, và chỉ bạn mà thôi?
Đây là một câu hỏi thực sự hóc búa. Thực tế, thông điệp “Không ai hiểu nổi mình” là khá chính xác. Ngay cả những nhà khoa học cũng có những quan niệm sai lầm về vấn đề này. Quan điểm về sự thay đổi và phát triển của não bộ đã trở thành kinh điển: Bộ não của con người đã hoàn toàn trở nên trưởng thành về mặt cấu trúc từ năm 3 tuổi. Có rất ít thay đổi được tạo ra sau giai đoạn này. Những đường dẫn truyền thần kinh, tất nhiên, sẽ được tạo thành khi chúng ta lớn hơn và tiếp nhận nhiều thông tin hơn, nhưng khoa học cho rằng, dấu ấn của chúng thực ra đã được định sẵn.
Tuy nhiên, với việc sử dụng thiết bị chụp cộng hưởng từ chức năng MRI, các nhà khoa học đã có thể nhìn vào bên trong não bộ, và có vẻ như, những thay đổi về giọng nói, lông tóc và đặc tính cá tính trên từng giới tính khác nhau không phải là những thay đổi duy nhất. Bộ não dường như cũng bộc lộ một số thay đổi nhất định, và đây có thể là nguyên nhân giải thích tại sao các bạn trẻ có thể dễ dàng bị kích động đến vậy.
Những thay đổi trong bộ não tuổi dậy thì
Ở người lớn, nhiều phần khác nhau của não bộ cùng nhau hoạt động trong việc đánh giá những lựa chọn, đưa ra quyết định và thay đổi hành vi trong những tình huống khác nhau. Bộ não của teen không hoạt động như vậy, nó giống như những kết nối còn dang dở: Hệ thống loa đài chưa tương thích với chiếc đầu DVD, và chiếc đầu DVD vẫn đang lệch 1-2 giắc cắm với chiếc TV. Và thậm chí, điều khiển từ xa vẫn còn chưa được lắp pin.
Trong phép ẩn dụ này, chiếc điều khiển từ xa chính là vỏ não trán trước – nơi cân nhắc các hậu quả, hình thành nên các phán xét, kìm hãm sự bốc đồng và cảm xúc. Đây cũng là phần não giúp chúng ta hiểu những suy nghĩ của đồng loại. Nếu bạn đi vào quán café bóng đá nơi ngập tràn những cổ động viên của Manchester United, trong khi trên mình đang khoác lên chiếc áo đội bóng ManC, vỏ não trán trước sẽ liên tục phát ra những xung động cảnh báo, rằng trước mặt bạn là hàng trăm kẻ thù đang trong trạng thái kích động. Điều này sẽ giúp bạn điều chỉnh là hành vi (và bộ quần áo) của mình. Phần vỏ não trán trước này kết nối với những phần khác của não bộ thông qua các đường dây được gọi là synap – chúng giống như những dây dẫn trong hệ thống loa đài – DVD – TV nói trên.
Những gì mà các nhà khoa học khám phá ra chính là sự tăng trưởng một cách mạnh mẽ của các synap trong giai đoạn dậy thì. Nhưng nếu bạn đã một lần phải sửa chữa tháo lắp một hệ thống máy móc ngập tràn dây rợ, hẳn bạn sẽ biết mọi thứ có thể trở nên phức tạp đến mức nào. Bạn sẽ cố gắng hết sức để giữ lại những phần hữu dụng, trong khi vứt bỏ càng nhiều phần thừa càng tốt. Đó cũng là cách thức hoạt động của bộ não, nó sẽ loại bỏ những synap vô dụng để có thể tập trung phát huy tối đa khả năng của những đường dẫn truyền còn lại.
Trong giai đoạn dậy thì, quá trình tinh chỉnh và sàng lọc này diễn ra theo trình tự từ sau ra trước, bởi vậy, thùy não trán trước sẽ là nơi cuối cùng nhận được sự điều chỉnh. Bởi vậy, đây cũng là kém trưởng thành hơn so với bộ não người lớn, có thể, nó sẽ chỉ phát triển hoàn toàn cho đến khi bạn ở giữa những năm 20 tuổi.
Và nếu không có điều khiển, bạn sẽ buộc phải điều chỉnh bằng tay – điều này đồng nghĩa với việc nhiều phần não bộ khác sẽ phải tham gia vào việc dập tắt ngọn lửa đang chực chờ bùng lên trong não bạn. Các thử nghiệm chẩn đoán hình ảnh cho thấy, phần lớn nguồn năng lượng tinh thần sử dụng trong việc đưa ra các quyết định được các bạn trẻ sử dụng tập trung ở phần sau của não bộ, trong khi ở người lớn, quá trình này diễn ra ở thùy trán. Bởi đây là những phần không được biệt hóa để làm công việc đó, nên nó đòi hỏi một nguồn năng lượng lớn hơn rất nhiều. Và bởi các synap ở tuổi trưởng thành đã được lên lịch trình sẵn – do đó, các quyết định họ đưa ra là nhanh và chính xác hơn nhiều so với những người vẫn đang ở tuổi dậy thì.
Não người trưởng thành cũng được thiết kế tốt hơn để phát hiện ra các sai sót trong việc đưa ra quyết định. Khi họ thực hiện một công việc cần đến sự nhanh nhạy, não họ sẽ gửi đi một tín hiệu nếu nó phát hiện ra sai lầm ở đâu đó. Chỉ trong 80 mili gây, não họ đã nhận ra mình vừa “hố” ở đâu, trong khi bộ não dậy thì vẫn chưa hiểu chuyện gì vừa xảy ra.
Trái với sự non kém trong chức năng kiểm soát của thùy não trán trước, phần nhân não mang tên Nucleus accumben lại khá phát triển. Đây là vùng nhân não tiếp nhận cảm giác hài lòng và thỏa mãn. Trong các thử nghiệm chẩn đoán hình ảnh so sánh hoạt động của vùng nhân não này, khi nhận được những lời khen ngợi ở mức độ cao và vừa, thanh thiếu niên bộc lộ một đáp ứng khá mạnh khi so sánh với trẻ em và người lớn. Trong khi đó, với các khích lệ ở mức độ thấp, vùng nhân não này gần như không phát đi bất cứ tín hiệu nào.
Điều gì sẽ xảy ra với một bộ não có khả năng kiểm soát hành vi và cảm xúc kém, cộng với ham muốn mãnh liệt đối với những phần thưởng và sự khen ngợi? Hãy tự nhìn lại tuổi dậy thì của chính mình, và bạn sẽ tìm được câu trả lời.
Sự liên quan giữa chức năng não bộ và hành vi
Hormon chịu trách nhiệm phần lớn trong những thay đổi về mặt hành vi ở giai đoạn dậy thì. Tuổi dậy thì giống như một quả bom hẹn giờ với chiếc đồng hồ sai lệch – nó có thể phát nổ vào bất kỳ thời điểm nào – và họ, những thanh thiếu niên đang trải qua một thời kỳ dao động cực lớn trong nội tiết tố luôn luôn tỏ ra cực kỳ khó hiểu.
Tuy nhiên, những nghiên cứu chẩn đoán hình ảnh về não bộ đã cho thấy, bộ não đóng vai trò không nhỏ đằng sau những hành vi này. Đầu tiên, hãy nhắc đến vai trò của vỏ não trán trước, đặc biệt là vai trò của nó trong việc giúp con người thấu hiểu đồng loại. Bạn vừa bị cha mẹ phũ phàng từ chối việc cho bạn đi học bằng xe máy– liệu rằng bạn có chịu dỏng tai lên nghe họ giải thích về kinh tế gia đình và thực tế rằng, nhà bạn chỉ cách trường 5 phút đạp xe? Chắc chắn là không. Đó chính là nguyên tắc đầu tiên nếu bạn muốn hiểu một “đứa bé tuổi teen”: chúng không bao giờ thực sự lắng nghe.
Chìa khóa ở đây chính là việc kiểm soát cảm xúc và hành vi kém cộng với nhu cầu được khen thưởng. Với những người trưởng thành, việc rồ ga bốc đầu với vận tốc 100km/h trước sự truy đuổi của hai đồng chí cảnh sát cơ động có thể được coi là một điều điên rồ ngoài sức tưởng tượng – nếu xét đến những hậu quả sau đó và sự vô ích một cách không cần thiết của hành vi này. Vỏ não trán trước của họ sẽ liên tục phát ra những xung động cảnh báo, trong khi, với một đứa trẻ đang dậy thì, ham muốn được khen ngợi lại là quá cao, cùng với sự kìm hãm của thùy trán lại quá thấp – họ sẽ làm mọi thứ để thỏa mãn cái tôi của mình.
Mở rộng ra những khía cạnh khác, việc chấp nhận nguy cơ là một điều tất yếu trong quá trình trưởng thành. Nếu không, những con người trẻ tuổi đầy nhiệt huyết này sẽ chỉ ngồi lỳ trong nhà và tận hưởng những tiện nghi sẵn có. Để rời tổ, bạn buộc phải chấp nhận thử thách, và thật may mắn, bộ não bạn đã được thiết kế để sẵn sàng dẹp qua một bên những suy nghĩ an toàn. Hưng phấn trước những gì bạn có thể có: Xe đẹp, bạn gái, tình dục, rượu, thuốc lá, chất kích thích – đó là một bức tranh quá đỗi nguy hiểm với cha mẹ bạn, nhưng thực chất, những cú vấp ngã lại chính là những gì bạn cần để trưởng thành hơn.
Thêm vào đó, việc các đường dẫn truyền vẫn chưa được định hình một cách cụ thể cũng là một ưu thế vượt trội giúp bạn dễ dàng học được nhiều kỹ năng mới hơn. Ngoại ngữ, âm nhạc… - đây chính là lúc bộ não của bạn tiếp thu chúng một cách dễ dàng và trọn vẹn nhất.
Vượt qua giai đoạn này chưa bao giờ là một việc dễ dàng, đối với cả phụ huynh và các bạn trẻ. Phân tích và diễn giải những logic trong đầu một đứa trẻ luôn chực chờ sự bùng nổ là cực kỳ khó, nhưng có thể bạn sẽ dễ dàng cảm thông hơn nếu biết rằng chúng vẫn đang sở hữu một đầu óc non trẻ - bộ não chúng cần thêm thời gian để trưởng thành.
(Theo GenK)